महाराज विदुर यांनी हिं दू ग्रं थांमध्ये दिलेल्या जी वन व्यवहारातील राजा आणि प्रजेच्या कर्तव्यांची पद्धतशीर धोरण स्पष्ट केले आहे. त्यांची विदुरनीति म्हणजे हस्तिनापूरच्या महाराजा धृतराष्ट्रबरोबरचा संवाद, महत्त्वाचे पात्र विदुरला कौरव वंशाच्या कथेत विशेष स्थान आहे आणि विदुरनीति केवळ जी वन यु द्धाचे धोरण नव्हे तर, जी वन-प्रेम, जी वन- वर्तवणूक धोरण म्हणून आपले विशेष स्थान धारण करते.
चाणक्य नीति धोरणांमध्ये नीती, वर्तन आणि मार्गदर्शक तत्वांचा तपशीलवार परिचय करून देतो, तिथे सत्य त्याची स्पष्ट दिशा असते आणि चर्चेच्या दृष्टिकोनातून विदुर नीतिला विशेष महत्त्व असते. अनेक वेळा व्यक्ती वैयक्तिक अपेक्षांची जोडून खूप वैयक्तिक मध्यवर्ती आणि स्वार्थी बनते, तर वैयक्तिक अपेक्षांच्या कक्षेतून बाहेर पडून अनेकांची एक तोडून, वास्तविक असत्य याचा विचार करून स माज परमार्थवादी होऊन केंद्रस्थानी किंवा बहुकेंद्री बनतो.
त्यामुळे महाराज विदुर यांनी धूर्तराष्ट्राला सांगितलेली विदुरनीती रचली होती. या ग्रंथात विदुराचे जी वन, मृ त्यू, सुख, दुःख, युद्ध इत्यादींशी सं बंधित काही चिन्हे मांडली आहेत. विदुरजींनी विदुर शा स्त्रामध्ये जी वनाच्या अनेक पैलूंचा उल्लेख केला आहे. अनेक स मस्यांचे निराकरण सांगण्यासोबतच शास्त्रात परिपूर्ण पुरुषाची वैशिष्ट्ये सांगितली आहेत.
ज्ञानी माणसांमध्ये कोणते गुण असतात, त्याचा स्वभाव आणि तो काय करतो ज्यामुळे तो इतर पुरुषांपेक्षा वेगळा ठरतो. हे विदुराने धृतराष्ट्राला दिलेले काही संकेत आहेत. यामध्ये सर्व प्रथम पुरुषांमध्ये कृपा विना मानवाचे जी वन नाही, त्या पुरुषाबरोबर स्त्रीने कधीच विवाह करू नये. कारण विदुराच्या मते परोपकार शिवाय मनुष्याचे जी वन निरर्थक आहे.
पण सत्वपुरुष हे मृ त प्राण्यासारखे असतात ज्याची कातडी मे ल्या नंतरही उपयोगी पडते. अशा लोकांना मृ त्युनंतर स्वर्गात पूजास्थान मिळते. तसेच विदुर नितीनुसार परिपूर्ण व्यक्तीला मृ त्यूच्या जगात खूप त्रा स स हन करावा लागू शकतो, परंतु तो तटस्थ भावनेने ध र्माचे पालन करतो. सिद्ध माणसाच्या जी वनात कितीही दुःखे आली तरी तो आपल्या ध र्माचे पालन करतो.
विदुरजी म्हणतात की, परिपूर्ण पुरुषांमध्ये प्रत्येक दुःख स हन करण्याची शक्ती असते, म्हणून त्याला सामान्य माणूस म्हणत नाही. तसेच जर कोणी चांगला आणि बुद्धिमान व्यक्ती असेल आणि, अशा माणसाला आपल्या कामाची शाबासकी मिळाली तर बढाई मारत नाही. तर मग अशा पुरुषाबरोबर विवाह केल्यास स्त्रीच्या जी वनात दुःख येण्याची शक्यता असते.
तसेच याशिवाय विदुर म्हणतात की जे पुरुष ध र्माचे पालन करत नाहीत किंवा दानध र्म करत नाहीत, असत्य बोलतात आणि क ठोर परिश्रम करत नाहीत, तर अशा अध र्मी लोकांबरोबर स्त्रीने विवाह करू नये. नाहीतर आयुष्यभर दुःख येण्याची शक्यता आहे. अशा लोकांच्या मृ त्यूनंतर त्यांच्या अनेक पिढ्या त्यांच्याकडून केलेल्या पुण्याचा लाभ कधीच होत नाही.
मात्र महाराज विदुर यांनी असे काही पुरुषाचे गुण सांगितले आहेत, ते पुरुष स्त्रियांना कधीच दुःख देणार नाही. यामध्ये विदुरजी म्हणतात, की असा पुरुष आपल्या पतीसारखा असल्यास स्त्रीला स्वर्गासारखे सुख मिळते. अशा माणसाचे वर्णन महात्मा विदूर यांनी श्रेष्ठ अशी केली आहे. विदुर नीतिनुसार या पुरुषांवर नेहमी देवी-देवतांची कृपा असते. ज्या व्यक्तीला आपल्या कामाबद्दल आदर आहे, पण त्यात अभिमान नाही, तो एक चांगला आणि बुद्धिमान व्यक्ती आहे.
अशा माणसांना आपल्या कामाची शाबासकी मिळाली तरी बढाई मारत नाही. तसेच जो पुरुष सर्व काही जबाबदारीने करतो. कोणतेही काम असो मग ते स माजाशी सं बंधित असो ध र्माशी सं बंधित असो किंवा कुटुंबाशी सं बं धित असतो. आपला नवरा सर्वोत्तम असावा, खूप प्रेम करणारा असावा अशी प्रत्येक बायकोची इच्छा असते. तो प्रामाणिक, खूप प्रेमळ, जी वाला जी व देणारा आणि सतत काळजी घेणारा असावा अशी अपेक्षा असते.
ही अपेक्षा चुकीची सुद्धा नाही. जर बायको खरेच आपल्या पतीवर नितांत प्रेम करत असल्याने त्या बदल्यात आपल्या नवऱ्याकडून ती जास्त प्रेमाची अपेक्षा करत असेल तर त्यात वावगं काही नाही. नवरा जेवढा चांगला असेल तितका संसार अधिक खुलतो. कारण नवरा चांगला असेल तर तो बायकोला खुश ठेवू शकतो.
आणि तितके दोघेही खुश राहू शकतात. त्यांच्यात भांडणे कमी होतात. तर याच्या उलट नवऱ्याचं वर्तन असेल, तर मात्र तो संसार कधीही सुखी होऊ शकत नाही. म्हणुनच म्हणतात ना की स्त्रीने पैसा, संपत्ती पेक्षा आपल्या जोडीदाराचे मन पहावे. कारण पैसा, संपत्ती सगळं काही नश्वर आहे. प्रत्येक परिस्थितीत जबाबदारीने काम करणारा माणूस शहाणा असतो. त्यामुळे असा पुरुष आपल्या पत्नीला कधीच दुःख, या तना देऊ शकत नाही.
